बुटवल– विकासको तीब्र गति समातेको जिल्ला हो–रुपन्देही । यो जिल्लामा अहिले ठूला ठूला विकासे आयोजनाहरु सञ्चालन भइरहेका छन् । रुपन्देहीले विकासको एउटा चरण पार गर्न अरु २ वर्ष लाग्छ । सन् २०२० को शुरुवात सम्ममा रुपन्देहीले विकासपछिको नयाँ रुप लिने छ । यहाँ विकासको तीब्र गति लिएको रुपन्देही जिल्लाको विकासे नालीबेली खोतल्ने प्रयास गरिएको छ ।
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
यो बुद्धको जन्मभूमि हो । बुद्धको जन्म यही जिल्लाको लुम्बिनी सांस्कृतिक नगरपालिकामा रहेको लुम्बिनी बगैचामा भएको थियो । बुद्धको मावली गाउँ देवदह, नरमानव रामापिथेकसको अवशेष रहेको बुटवल, अंगे्रजसँग भएको युद्धमा जित हासिल गरेको उजिरसिंह जितगढी किल्ला तथा राजा मुकुन्दसेनको शीतकालिन दरबारजस्ता ऐतिहासिक महत्वका स्थानहरु पनि रुपन्देहीमा पर्दछन् ।
रुपन्देही जातीय हिसाबले पनि विविधताले भरिएको जिल्ला हो । यहाँ मधेश र पहाडको मिश्रित जनजीवन देख्न पाइन्छ । उत्तरी भागमा पहाडिया समुदायको बाहुल्य र दक्षिणी भेगमा मधेशी समुदायको बाहुल्य छ ।
मुल भाषा नेपाली भएपनि यहाँको सबैभन्दा बढी बोलिने भाषा अवधि हो, जुन ६१ प्रतिशतले बोल्छन् । नेपाली २४ प्रतिशत, थारु ९ प्रतिशत र बाँकी ६ प्रतिशतले अन्य भाषा बोल्छन् ।
भूबनोट
पूर्वमा नवलपरासी, पश्चिममा कपिलवस्तु, उत्तरमा पाल्पा र दक्षिणमा भारतको उत्तर प्रदेश पर्ने यो जिल्ला १३६० वर्ग कि.मी. क्षेत्रफलमा फैलिएको छ ।
भौगोलिक हिसाबले समुद्र सतहबाट १०० मिटर देखि १२२९ मिटरको उचाईमा रहेको रुपन्देहीलाई चुरे क्षेत्र, भावर क्षेत्र र तराई/मधेस गरी ३ भागमा बाँडिएको छ । राजनैतिक रुपले यो जिल्लालाई ५ निर्वाचन क्षेत्र, १ उपमहानगरपालिका ५ नगरपालिका र १० गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ ।
जनसंख्या
२०६८ को जनगणनाअनुसार १ लाख ६३ हजार ९ सय १६ घरधुरी रहेको यस जिल्लाको जनसंख्या ८ लाख ८० हजार १ सय ९६ रहेको छ । जसमध्ये ४ लाख ४८ हजार ३ जना महिला र ४ लाख ३२ हजार १ सय ९३ पुरुष छन् ।
नामाकरण
यो जिल्लाको नामाकरण महामानव गौतम बुद्धसँग जोडिएको छ । बुद्धका बाबु राजा शुद्धोधनको रानी रुपादेवी कोलिय राज्यकी राजकुमारी थिइन् । उनीहरुको विवाहपश्चात् शाक्यहरु र कोलियहरुको आवतजावत गर्दा विश्रामस्थलको रुपमा रहेको बगैचाको नाम यिनै रानीको नामबाट रुपादेवी राखियो । कालान्तरमा अपभ्रम्स हुदै रुम्मिनी देई, रुमिनी देई हुँदै लुम्बिनी र यसैबाट रुपन्देही जिल्लाको नाम रहेको विश्वास छ । यसरी बनेको लुम्बिनी गाँउ आज पनि दक्षिण पश्चिम रुपन्देहीमा अवस्थित छ । जहाँ अहिले मायादेवी मन्दिर, पुष्करिणी कुण्ड र बगैचा रहेको छ ।
विकासमा मुलुककै नमूना जिल्ला बन्दैछ रुपन्देही
भैरहवामा निर्माणाधीन गौतमबुद्ध विमानस्थलको निर्माण पूरा भएर लुम्बिनीमा विदेशी पर्यटकको ओइरो लाग्न थालेपछि रुपन्देहीले आर्थिक रुपमा निकै फड्को मार्नेछ ।
सरकारको योजनाअनुसार रुपन्देहीले केही वर्षमै विकासमा मुलुककै नमूना जिल्लाको रुप लिने छ । जसका लागि अहिले रुपन्देहीमा पूर्वाधार विकासका ठूला–ठूला परियोजनाहरु सञ्चालनमा छन् । अधिकांश परियोजनाहरु सन् २०२० सम्म सम्पन्न गर्ने लक्ष्य राखिएको छ ।
रुपन्देहीका सडक, विमानस्थल, सम्मेलन केन्द्र, पर्यटन पूर्वाधार र पर्यटन योजनाहरु समेत सन् २०१९ भित्रै पूरा गर्ने लक्ष्य राखेर काम भइरहेको छ ।
बुटवल–भैरहवा ६ लेन सडक निर्माण भइसकेको छ । यसको सुन्दरताको काम बाँकी छ । यस्ता परियोजनाहरुले रुपन्देहीको आर्थिक विकासका साथै पर्यटन विकासका लागि ठूलो योगदान पुर्याउने अपेक्षा गरिएको छ ।
अर्थसम्बन्धी जानकार डा. आरसी आचार्य भन्छन्–‘पर्यटनको विकास मात्रै गर्ने हो भने पनि रुपन्देही प्रदेश नम्बर ५ को मात्रै नभएर मुलुककै अग्रणी जिल्ला बन्नसक्छ ।’
निर्यातजन्य उद्योग स्थापनार्थ भैरहवामा खोलिएको विशेष आर्थिक क्षेत्र (सेज) सञ्चालनमा आएर उद्योग सञ्चालन भइसकेका छन् । केही स्थापनाकै क्रममा छन् । सेजमा रहेका उद्योगको उत्पादन निर्यात गर्न थालेपछि यसले मुलुकको अर्थतन्त्रमा समेत टेवा पु¥याउनेछ । त्यसपछि बेलहिया नाका नेपालकै निर्यात गर्ने भन्सार नाकाका रुपमा पनि स्थापित हुनेछ ।
भैरहवामा निर्माण हुदै गरेको गौतमबुद्ध विमानस्थलले त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको आधा भार थेग्नेछ । यसो भन्नुको अर्थ हो, आर्थिक कारोबारको हिस्सा पनि काठमाडौंबाट भैरहवामा सर्नेछ । चीन, श्रीलंका, म्यानमार लगायतका बुद्धिष्ट मुलुकहरुबाट लुम्बिनी घुम्न आउने पर्यटकहरु सिधै भैरहवामा झर्नेछन् ।
वैदेशिक रोजगारीका लागि खाडी मुलुक गएका पश्चिम नेपालका नेपालीहरु भैरहवा हुदै गन्तव्यमा पुग्नेछन् । यसले रुपन्देहीलाई आर्थिक राजधानीको रुपमा विकास गर्नेछ ।
अर्का अर्थसम्बन्धी जानकार डा. बाबुराम ज्ञवाली भन्छन्–‘रुपन्देहीले त्यसपछि काठमाडौंलाई टक्कर दिनेछ, यो मुलुककै बीचभागमा रहेको आर्थिक शहरको रुपमा विकास हुनेछ र देशको अर्थतन्त्रमा प्रमुख हिस्सेदार हुनेछ ।’
त्रिभुवन विमानस्थलको विकल्प– गौतमबुद्ध अन्तरराष्ट्रिय विमानस्थल
एसियाली विकास बैंकको सहयोगमा भैरहवामा गौतमबुद्ध अन्तरराष्ट्रिय विमानस्थल २०१९ सम्म सम्पन्न गर्ने लक्ष्यका साथ काम भइरहेको छ ।
गौतमबुद्ध अन्तरराष्ट्रिय विमानस्थल सन् २०१९ मा सम्पन्न गरि सन् २०२० को देखि सञ्चालनमा ल्याउने सरकारी योजना छ । अन्तरराष्ट्रिय पर्यटकीय स्थल लुम्बिनीलाई केन्द्रमा राखेर निर्माण गरिने यो विमानस्थल सम्पन्न भएपछि ठूला अन्तरराष्ट्रिय विमानहरु सिधै भैरहवा अवतरण गर्नेछन् ।
विमानस्थलका मुख्य संरचना तयार भएका छन् । प्राविधिक उपकरण जडान र टर्मिनल भवनको अन्तिम चरणको काम चलिरहेको छ । ‘भौतिक पूर्वाधार निर्माण (सिभिल) तर्फका मुख्य संरचना तयार भइसकेका छन्,’ विमानस्थल आयोजना प्रमुख प्रवेश अधिकारीले भने, ‘मौसमलले साथ दिएमा आगामी डिसेम्बरसम्ममा विमानस्थल सञ्चालनका लागि योग्य बनाउँछौं ।’
![](/uploads/shares/2019/11/1573530891airport_Bhairahawa.jpg)
यसो हुँदा वार्षिक १० लाख विदेशी पर्यटक त्यस्ता विमानबाट सिधै लुम्बिनी आएर अन्य बुद्धिष्ट मुलुकको भ्रमणमा निस्किने सम्भावना रहेको सरकारी अधिकारीहरुको विश्लेषण छ । यो विमानस्थल सम्पन्न भएपछि त्रिभुवन विमानस्थलको विकल्पको रुपमा प्रयोग हुनेछ ।
मुहार बदल्न सक्ने लुम्बिनी
इसाईको भ्याटिकन सिटी, मुस्लिमको मक्का मदिना, हिन्दुहरूका लागि चारधाम पवित्रस्थल भएजस्तै बौद्धमार्गीका लागि बुद्ध जन्मस्थल लुम्बिनीप्रति अगाध श्रद्धा र आस्था छ । बौद्धमार्गीका लागि लुम्बिनी पवित्र स्थल भएपनि पूर्वाधार अभावका कारण आउन नसकेका पर्यटक विस्तारै बढ्दै गएका छन् ।
मायादेवी मन्दिरको पुनःनिर्माण हुनुभन्दा लुम्बिनीमा नगन्य पर्यटक आउने लुम्बिनीमा पर्यटकको संख्या बर्षेनी बढिरहेको छ । लुम्बिनीमा वार्षिक १० लाख बाह्य पर्यटक भित्र्याउने लक्ष्यसहित सन् २०१२ लाई लुम्बिनी भ्रमण वर्ष मनाएपछि त्यसको नतिजा देखिन थालेको छ । प्रदेश ५ सरकारले २०७६ लाई लुम्बिनी भ्रमण वर्ष मनाइरहँदा लुम्बिनी र बुद्धस्थलहरु तिलौराकोट, रामग्राम, देवदह, कुदान, गोटिहवा, निग्लिहवालगायतका स्थलहरुमा पनि पर्यटकको संख्या बढ्दो छ । लुम्बिनी भ्रमण वर्षले नेपाल भ्रमण वर्ष २०२० लाई सघाउने र लुम्बिनीलाई घुम्नैपर्ने ठाउँका रुपमा स्थापित गर्ने प्रदेश ५ का पर्यटनमन्त्री लिला गिरी बताउँछन् ।
लुम्बिनी विकास गुरुयोजनाको काम सकिदै गर्दा पर्यटकको रोजाईमा लुम्बिनी पर्न थालेको छ । जसले लुम्बिनी विकास कोषलाई गुरुयोजना छिटो सक्न दबाब परेको छ । गुरुयोजना पूरा गर्न ६ अर्ब जति रुपैयाँ लाग्ने अनुमान छ । लुम्बिनी गुरुयोजना छिटै पूरा गर्नका लागि प्रधानमन्त्री केपी ओलीले समेत विशेष चासो देखाएर काम छिटो अघि बढाउन भनेका छन् । लुम्बिनी विकास कोषका उपाध्यक्ष अवधेशकुमार त्रिपाठीले गुरुयोजना छिटो सक्नका लागि तीब्र गतिमा काम भइरहेको बताए ।
![](/uploads/shares/2019/11/1573530897Lumbini_Mayadevi_Night.jpg)
एक वाई ३ माइल क्षेत्रमा फैलिएको लुम्बिनीमा हालसम्म चार अर्ब जति लगानी भइसकेको छ । भैरहवा विमानस्थलमा जेट विमान ओर्लने बेलासम्ममा लुम्बिनी गुरुयोजना सम्पन्न गरेर संसारकै एक पवित्र आकर्षक धार्मिक, पर्यटकीय केन्द्रको रुपमा लुम्बिनीलाई चिनाउन लुम्बिनी विकास कोष लागिपरेको छ ।
सबैतिर विकासले गति समातेपछि रुपन्देहीमा होटल खोल्ने लहरै चलेको छ । लुम्बिनी, सीमा नाका बेलहियादेखि बुटवलसम्म धमाधम होटल खुलिरहेका छन् ।
पर्यटक लक्षित सुविधासम्पन्न होटलका लागि स्थानीय मात्रै हैन, वैदेशिक लगानीसमेत हुन थालेको छ, रुपन्देहीमा । एक करोडसम्मको लगानीमा रुपन्देहीमा डेढ दर्जनभन्दा बढी होटल खुलेका छन् । लुम्बिनीमा रहेका अधिकांश होटललाई स्तर वृद्धि गरिएको छ ।
मणिग्राममा पाँचतारे टाइगर प्यालेस रिसोर्ट सञ्चालनमा छ । १६ विघा क्षेत्रफलमा फैलिएको रिसोर्ट रुपन्देहीको पहिलो पाँचतारे हो । पवनकुमार हलुवाईले लुम्बिनी रोडमा पाँचतारे पवन प्यालेस होटेल बनाएका छन् । भैरहवाको बेलहियामा अर्को पाँचतारे होटेल निर्माण भइरहेको छ । लुम्बिनी र भैरहवा क्षेत्रमा टाइगर प्यालेस, होटेल कसाई, बुद्धमाया गार्डेन, होक्के, बोधी रेडसन, निर्भाणा, यती, ड्रिमल्यान्ड, जाम्बला, नान्स सञ्चालनमा छन् ।
यस्तै, बुटवलमा डार्सिज, आम्रपाली, वृन्दावन, एसियन, डेनोभो, अतिथि, सिद्धार्थ, न्यु ईरा, सिन्दूरलगायत होटेल सञ्चालनमा छन् । यो क्षेत्रमा स्वदेशी तथा विदेशी बहुराष्ट्रिय होटेल ब्रान्डहरू पनि प्रवेश गर्दै छन् ।
पछिल्लो समय भैरहवा क्षेत्र उद्योगीको पनि आकर्षक क्षेत्र बनेको छ । लुम्बिनी औद्योगिक करिडोरमा एक दर्जन सिमेन्ट उद्योग छन् । सिद्धार्थ, जगदम्बा, अर्घाखाँची, रिलायन्स, विशाल, गोयन्का, अग्नि, ब्रिज, अम्बुजा, सुप्रिम, पाठक सिमेन्ट उद्योग सञ्चालनमा छन् । भैरहवा–परासी करिडोरमा ठूल्ठूला उद्योग खुलिरहेका छन् । स्टिल, छड, प्लास्टिक, जुत्ता–चप्पल, दाल, मैदा, बियर, साबुन, खाद्यान्न, छाला, चाउचाउ, बिस्कुट, कृषिजन्य उद्योगहरू भैरहवामा सञ्चालन भइरहेका छन् । बुटवलमा औद्योगिक क्षेत्र नै छ।
बुटवलको ४ लेन सडक
बुटवलको चार लेन सडकले ऐतिहासिक नगरी बुटवललाई निकै सुन्दर बनाएको छ । यसले बुटवलको ट्राफिक व्यवस्थापनलाई निकै सहज बनाएको छ । सडक डिभिजनका अनुसार यो सडक ४ लेनको भएपनि यसको मापदण्ड अन्तरराष्ट्रिय ६ लेन सडकहरुको भन्दा कम छैन । बुटवल र भैरहवाका बीचबीचमा रहेका आकाशे पुलले शहरलाई अरु व्यवस्थित बनाएको छ । तर सडकको मर्मत सम्भार नगर्दा बुटवलभित्रको सडकको अवस्था भने राम्रो छैन । बीचबीचमा खाल्डाखुल्डी परेका छन् । जसले सवारी आवागमनलाई अफ्ठेरो पारेको छ ।
भैरहवा–लुम्बिनी–तौलिहवा सडक विस्तार
गौतमबुद्ध अन्तरराष्ट्रिय विमानस्थल निर्माण भएपछि लुम्बिनी आउने पर्यटकहरु तेस्रो मुलुकबाट सिधै भैरहवा आइपुग्नेछन् ।
उनीहरुलाई भैरहवाबाट लुम्बिनीसम्म पु¥याउन लुम्बिनी विकास कोषले छिट्टै प्रदूषणरहित विद्युतीय सवारी सञ्चालनको तयारी गरेको छ । एडीबी र कोइकाको सहयोगमा सञ्चालन हुने विद्युतीय बस तथा मिनिबसका लागि आवश्यक सम्पूर्ण पूर्वाधारहरु नरहेको, भैरहवा–लुम्बिनी–तिलौराकोट सडक सांघुरो रहेको भन्दै पटक पटक कुरा उठेपछि सो सडक पनि विस्तार भइरहेको छ । भैरहवाको बुद्धचोकदेखि लुम्बिनी हुँदै तौलिहवासम्मको सडक फराकिलो बन्दैछ । बुद्ध चोकदेखि एयरपोर्टसम्म ६ लेन, एयरपोर्टदेखि लुम्बिनीसम्म ४ लेन र लुम्बिनीदेखि तौलिहवासम्म २ लेनको सडक बनाउन लागिएको हो । यो परियोजना सन् २०२० जनवरीसम्म निर्माण सम्पन्न हुनेछ ।
![](/uploads/shares/2019/11/1573526266butwal.jpeg)
बुटवलमा अन्तरराष्ट्रिय सम्मेलन केन्द्र र प्रदर्शनी स्थल
बुटवलमा अन्तरराष्ट्रिय सम्मेलन केन्द्र निर्माणको काम जारी छ । सम्मेलन केन्द्रमा एक हजार जना अट्न सक्ने एउटा ठूलो हल र दुईओटा साना हलसमेत हुनेछन् । सानामध्ये एउटा हलमा ४ सय र अर्कोमा २ सय ५० जना अट्न सक्ने छन् ।
लुम्बिनीमा पर्यटन प्रबद्र्धनसँगै ग्रेटर लुम्बिनी क्षेत्रको पूर्वाधार विकास जरुरी रहेको भन्दै काठमाडौंको वीरेन्द्र अन्तरराष्ट्रिय सम्मेलन केन्द्रको विकल्पमा बुटवलमा सम्मेलन केन्द्र निर्माण गर्न थालिएको हो । बुटवलको बुटवल मण्डपमा १६ बिगाहा (११ हेक्टर) क्षेत्रफलमा रहने सम्मेलन केन्द्र निर्माणका लागि रु १ अर्ब १७ करोड खर्च लाग्ने छ ।
रामनगरस्थित बुटवल मण्डपको ६.४ बिघा क्षेत्रफलमा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको प्रदर्शनी केन्द्र बन्दैछ । एक अर्ब २ करोड रुपैयाँ लागतमा बन्ने प्रदर्शनी केन्द्र काठमाडौंको भृकुटीमण्डपपछि सरकारीस्तरबाट बन्ने पहिलो हुनेछ । प्रदर्शनी केन्द्रमा आठ सय वटा स्टलहरु रहनेछन् । हरेक स्टल एकसय ४४ फुटको हुनेछन् । बाहिरबाट हेर्दा तीनवटा भवन देखिने गरी डिजाइन गरिएको प्रदर्शनी केन्द्रलाई आवश्यकताअनुसार अलग-अलग गर्न मिल्ने गरी बनाइने छ । एक पटकमा १० हजार जनाले अवलोकन गर्ने सक्ने ठाउँ राखेर ८ सय वटा स्टल बनाइनेछन् ।
एक लाख १० हजार वर्गफिट क्षेत्रफलको बाल उद्यान, चार सय वटा चारपांग्रे र चार सय वटा मोटरसाइकल राख्न मिल्ने एक लाख २० हजार वर्गफिट क्षेत्रफलको पार्किङ क्षेत्र बनाइने छ । प्रदर्शनी केन्द्रमा चार सय ५० जना क्षमता र तीन सय जना क्षमताका दुईवटा सेमिनार हल, दुई हजार जना क्षमताको फुड कोर्ट (चमेनागृह/भोजनालय) र एउटा प्रशासनिक भवन बन्ने छन् ।
प्रदर्शनी केन्द्रमै मेशिनरी उपकरण भण्डारण, मर्मतका लागि तीन वटा वायर हाउससमेत बन्नेछन् । प्रदर्शनी केन्द्र परिसरमै गणतन्त्र स्मारक पनि बनाइनेछ ।
![](/uploads/shares/2019/11/1573530893Lumbini_Baby_Buddha.jpg)
बृहत पर्यटन विकास योजना
गौतमबुद्ध अन्तरराष्ट्रिय विमानस्थल र लुम्बिनी गुरुयोजना सँगसँगै यहाँ वार्षिक १० लाखका दरले पर्यटकहरु ओइरिने अनुमान सरकारको छ । त्यति धेरै पर्यटक लुम्बिनी आउँदा उनीहरुका लागि आवश्यक भौतिक पूर्वाधार, घुम्ने, बस्ने, खाने र रमाउने ठाउँहरुको व्यवस्था गर्नुपर्ने ठानेर सरकारले त्यसको तयारी शुरु गरिसकेको छ ।
लुम्बिनी क्षेत्रमा विभिन्न सचेतनामूलक कार्यक्रम, आयआर्जनका उपाय, पर्यटकहरुको स्वागत, सत्कार र पर्यटन व्यवसायबाट लिन सकिने आम्दानीका श्रोतहरुको पहिचान गरि स्थानीय वासिन्दालाई तालिम दिन थालिने छ । यसो हुँदा यहाँका स्थानीय वासिन्दा लाखौं पर्यटकहरुको स्वागतका लागि तयार हुनेछन् ।
पर्यटकका लागि आवश्यक भौतिक पूर्वाधार र संरचनाहरुको निर्माणका साथै बुटवल नजिकै तिनाउमा बञ्जिजम्प, माउन्टेन साइकल राइडिङ्, अन्तरराष्ट्रिय क्रिकेट मैदानको समेत व्यवस्था गर्ने योजना सरकारको छ ।
![](/uploads/shares/2019/11/1573530892Bhairahawa_Devkota_Chowk.jpg)